محمد بن محمد بن اشعثابوعلی، محمد بن محمد بن اشعث کوفی از راویان شیعه در قرن چهارم هجری می‌باشد. ۱ - معرفیاِبْنِ اَشْعَث، محمد بن محمد کوفی مصری (ابوعلی)، محدث و فقیه امامی سده ۳ و ۴ق/۹ و ۱۰م. با همه شهرتی که ابن اشعث در سلسله راویان شیعی و سنی دارد، از زندگی و احوال او چندان چیزی دانسته نیست. همین قدر می‌دانیم که وی کوفی است و در مصر زندگی می‌کرده، اما روشن نیست که در چه تاریخ و چرا و چگونه به مصر کوچیده و در چه زمانی درگذشته است. ابن اشعث از راویان معتبر و بنام شیعی است که نام او در سلسله راویان سده ۳ و ۴ق آمده است. در این باره می‌توان به اثر معروف ابن قولویه (د ۳۶۷ق/۹۷۸م) کامل الزیارات ، [۱]
جعفر ابن قولویه، کامل الزیارات، ج۱، ص ۱۴، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق.
و تهذیب الاحکام [۲]
محمد طوسی، تهذیب الاحکام،ج۶، ص۳۰، به کوشش حسن خرسان، تهران، ۱۳۶۲ش.
، استبصار [۴]
محمد طوسی، الاستبصار، ج۳، ص۲۴- ۲۵، به کوشش حسن موسوی خرسان و محمد آخوندی، تهران، ۱۳۹۰ق.
و فهرست [۵]
محمد طوسی، فهرست، ج۱، ص ۶۱، به کوشش محمود رامیار، مشهد، ۱۳۵۱ش.
تألیف شیخ طوسی (د ۴۶۰ق/۱۰۶۸م) رجوع کرد.۲ - کتاب جعفریاتمشهورترین اثر روایی او کتاب جعفریات یا اشعثیات است. وی این مجموعه را که هزار حدیث دارد و به اسماعیل بن موسی بن جعفر (علیه‌السلام) که او نیز در مصر می‌زیسته، منسوب است، از طریق فرزند وی موسی بن اسماعیل روایت کرده است. [۶]
محمد طوسی، فهرست، ج۱، ص۶۱، به کوشش محمود رامیار، مشهد، ۱۳۵۱ش.
این کتاب هر چند تألیف او به شمار نمی‌آید، اما به دلیل اینکه او آن را روایت کرده و به شهرت رسانده و پس از آن بسیاری از محدثان از طریق وی آن مجموعه را روایت کرده‌اند، به اشعثیات شهرت یافته است. نیز به دلیل اینکه مجموعه احادیث آن از امام جعفر صادق (د ۱۴۸ق/۷۶۵م) روایت شده به جعفریات نیز معروف شده است. [۷]
حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۲۹۱، تهران، ۱۳۲۱ق.
۲.۱ - تردید در انتساب این مجموعهمحمدحسن نجفی صاحب جواهر (د ۱۲۶۶ق/۱۸۵۰م) در انتساب این مجموعه به ابن اشعث تردید کرده است، اما میرزا حسین نوری ادعا می‌کند که محدثانی چون مجلسی (د ۱۱۱۱ق/۱۷۰۰م)، ملاحسین فیض کاشانی (۱۰۹۰ق/ ۱۶۷۹م) و شیخ حر عاملی (۱۱۰۴ق/۱۶۹۳م) به نسخه اشعثیات دسترسی نداشته‌اند، ولی او به آن دست یافته و از این رو در تدوین کتاب مستدرک الوسائل ، از این کتاب استفاده کرده است. نوری در خاتمه نشان می‌دهد که این کتاب از ابن اشعث است. [۸]
حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۲۹۰-۲۹۶، تهران، ۱۳۲۱ق.
این کتاب در ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م همراه با قرب الاسناد در ایران چاپ شده است. ۳ - سایر آثارابن اشعث آثار دیگری نیز در باب تفسیر قرآن و احکام نماز از موسی ابن اسماعیل روایت کرده است. [۹]
محمدباقر خوانساری، روضات الجنات، ج۶، ص۱۲۰-۱۲۱، بیروت، دارالکتاب العربی.
چنانکه از گفته سید بن طاووس (۶۶۴ق/۱۲۶۶م) در جمال الاسبوع برمی‌آید، روایات کتاب روایة الابناء عن الاباء من آل رسول الله نیز از ابن اشعث است و حتی وی احتمال داده است که ابن اشعث مؤلف کتاب باشد. [۱۰]
عبدالله افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۵، ص۴۸۳، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
جز اینها تألیف دیگری به نام الحج به ابن اشعث منسوب است. [۱۱]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۲۶۸، قم، مکتبة الداوری.
در این کتاب روایاتی که از راویان اهل سنت در مورد حج وارد شده، گرد آمده است. ۴ - اساتیداز استادان روایی ابن اشعث جز ابوالحسن موسی بن اسماعیل از کس دیگری یاد نشده است، اما برخی کسانی که از وی روایت کرده‌اند عبارتند از: محمد بن سهل بن احمد بن عبدالله دیباجی که کتاب الاشعثیات را از او روایت کرده است، ابومحمد هارون بن موسی تلعکبری ، ابوالمفضل شیبانی ، علی بن جعفر بن حمّاد ، ابومحمد عبدالله ابن محمد بن عبدالله بن عثمان معروف به ابن سقّاء و عبدالله بن احمد ابن عدی . [۱۲]
حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۲۹۲، تهران، ۱۳۲۱ق.
[۱۳]
حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۲۹۳، تهران، ۱۳۲۱ق.
۵ - توثیقرجال شناسان شیعی ابن اشعث را موثق دانسته‌اند، [۱۴]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۲۶۸، قم، مکتبة الداوری.
[۱۵]
حسن حلی، رجال، ج۱، ص۳۳۳، تهران، ۱۳۴۲ش.
اما برخی از رجال شناسان اهل سنت او را ضعیف یاد کرده‌اند. [۱۶]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۵، ص۳۶۲، حیدرآباد، ۱۳۳۱ق.
گویا تضعیف او تنها به دلیل تشیع او بوده است. ۶ - فهرست منابع(۱) محمد ابن اشعث، الاشعثیات، همراه قرب الاسناد حمیری، تهران، مکتبة نینوی الحدیثه. (۲) احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد، ۱۳۳۱ق. (۳) جعفر ابن قولویه، کامل الزیارات، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق. (۴) عبدالله افندی اصفهانی، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق. (۵) حسن حلی، رجال، تهران، ۱۳۴۲ش. (۶) محمدباقر خوانساری، روضات الجنات، بیروت، دارالکتاب العربی. (۷) شمس‌الدین محمد ذهبی، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۳۸۲ق، ۴/۲۷-۲۸. (۸) محمد طوسی، الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان و محمد آخوندی، تهران، ۱۳۹۰ق. (۹) محمد طوسی، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن خرسان، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۰) محمد طوسی، فهرست، به کوشش محمود رامیار، مشهد، ۱۳۵۱ش. (۱۱) احمد نجاشی، رجال، قم، مکتبة الداوری. (۱۲) حسین نوری، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۲۱ق. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بن اشعث»، ج۳، ص۸۹۰. |